Recensie: Eus van Özcan Akyol

1

22/11/2012 door literairverslag

Het debuut van Özcan Akyol (Deventer, 1984) werd met veel tamtam in de media aangekondigd. De semi-autobiografische roman Eus (de bijnaam van Akyol) zou een verfrissend geluid zijn in onze gemoedelijke vaderlandse literatuur en er was vooral veel nadruk op de persoonlijke geschiedenis van de schrijver waarop het verhaal gebaseerd is. Dit is begrijpelijk, want Akyols leven van straatschoffie tot bajesklant en uiteindelijk tot literaire belofte is opmerkelijk. Deze bombarie lijkt me wel wat overdreven. Ik begrijp dat het verkooppraat is en een schrijver heeft immers een winkel, zoals wijlen Gerard Reve graag benadrukt, maar het uitventen van het merk Özcan Akyol kent geen grenzen. Toch valt de roman niet tegen als je enigszins wantrouwend bent jegens alle reclameslogans: de stijl is echt verfrissend en het verhaal leest vlot weg. Hoewel de hoofdpersoon immorele keuzes maakt, wekt hij toch sympathie op en leef je met hem mee.

Eus is het verhaal van een jongen die nergens bij hoort: niet bij de Turken omdat hij niet islamitisch is, niet bij de Nederlanders omdat hij Turks is. Alleen de kampers lijken hem op te nemen in hun gemeenschap, maar ook bij hen kan hij zijn plek niet vinden. Door zijn achtergrond als tweede generatie Turk uit een laag sociaal milieu worden de talenten van Eus weinig erkend in de maatschappij: als zijn cito-score hoog genoeg is om naar het atheneum te gaan, krijgt hij toch van zijn juf het advies om naar het vbo te gaan en wanneer hij zich inschrijft op het mbo, maar twee jaar lang niet komt opdagen, merkt niemand zijn afwezigheid op. Hij wordt niet gezien en daarom zoekt hij zijn erkenning in de marge van de maatschappij.

De stijl van Özcan Akyol kenmerkt zich door korte zinnen, doorspekt met straattaal en Bargoens, maar het meest opvallende zijn de archaïsche woorden die hij veelvuldig gebruikt. Er wordt naar huis “getoogd”, “gestoempt” en “getuft”, zijn vader neemt “starnakel” zijn bankafschriften door, de buren “vermeiden” zich aan hun verhuismethode en is Eus’ beste vriend “voorlijk”. Dit zorgt voor een afstand tussen de ‘vertellende-ik’ en de ‘belevende-ik’, want het straatschoffie kent deze woorden niet, terwijl de neerlandicus (Akyol heeft Nederlands gestudeerd) deze woorden wel tot zijn beschikking heeft. Ook de onderbrekingen van het verhaal die door deze opvallende woorden ontstaan, zijn functioneel, men wordt gedwongen tot een adempauze en misschien zelfs wel een moment van reflectie. De markante woorden vestigen de aandacht op de tekst en zorgen voor het merkbaar maken van details, die door het vlotte verhaal over het hoofd zouden worden gezien. Bijvoorbeeld “vermeiden” als beschrijving van de manier waarop de buren hun verhuismethode (met een kruiwagen) aanschouwen: na enig onderzoek kwam ik erachter dat dit vermaken betekent en dat dit in gebruik was in de 19^e eeuw. Als vanzelf begin je nu na te denken over dit vermaak van de buren (die tot de blanke middenklasse behoren). Vinden zij het gewoon een grappig gezicht, een Turkse familie die hun huisraad per kruiwagen versleept? Is het leedvermaak? Is het een gevoel van superioriteit? Hierdoor krijgt een onbeduidend zinnetje, dat als er gewoon vermaken had gestaan nauwelijks was opgemerkt, toch meer betekenis.

Eus doet alles wat Onze Lieve Heer verboden heeft: hij drinkt overmatig, gaat vreemd, steelt, licht op en fraudeert, en toch wordt er een situatie geschetst waarin dit voor de lezer begrijpelijk voelt. Hij wordt over het hoofd gezien door de maatschappij, zijn vader behandelt hem als oud vuil, zijn relaties blijken maniakale sletten te zijn en zijn vrienden loodsen hem stapje voor stapje mee in de criminaliteit. De drang om ergens bij te horen, zijn zucht naar erkenning van zijn talenten, probeert hij te stillen in deze groepen die zich in de marge bevinden, want zij horen ook niet bij de maatschappij, zij krijgen ook geen erkenning. Eus is ook een verhaal over sociaal determinisme: je achtergrond, opvoeding en plaats in de maatschappij zorgen ervoor dat je eigenlijk geen keuzes hebt.

Door de aandacht op het criminele verleden van Özcan Akyol en de rauwe wereld van seks, drank en misdaad in de media, raakt de diepere laag ondergesneeuwd. Het is niet alleen een roman met een hoog testosterongehalte, maar  een in verfrissende stijl geschreven boek, met een maatschappijkritische ondertoon. Het is terecht dat Özcan Akyol zich in interviews verzet tegen het stempel immigrantenliteratuur, want dit boek heeft niets weg van het magisch-realisme van Kader Abdollah of  de heimwee naar het thuisland van sommige Marokkaans-Nederlandse schrijvers. Niets van dit alles, het is het vlotte en toegankelijke verhaal van een oprechte jongen op zoek naar een thuis die door zijn achtergrond in de laagste laag van de samenleving opereert.

Joep Harmsen